همه چیز درباره ستون فقرات و عارضه ها

همه چیز درباره ستون فقرات و عارضه های آن

‌مهره‌ها عضوی استخوانی از ستون فقرات هستند که دارای یک جزء به نام تنه اصلی(Body) و تعدادی زائده هستند که محل اتصال تاندون‌ها و لیگامت‌ها به مهره‌ها می‌باشند. عمده وزن مهره را، تنه مهره تشکیل می‌دهد. مهره‌ها بر اساس محل قرارگیری و نوع آن‌ها، دارای شکل مختص به خود هستند. مهره‌های با تنه کوچکتر، مهره‌هایی هستند که وزن زیادی را تحمل نمی‌کنند. مهره‌های گردنی از این نوع مهره‌ها هستند. اما مهره‌های کمری، به دلیل تحمل وزن تنه و بالا تنه، دارای ابعاد بزرگتری نسبت به مهره‌های گردنی هستند. علاوه برتحمل وزن تنه، وظیفه مهم دیگر مهره‌ها، حافظت از طناب نخاعی گذرنده از کانال نخاعی می‌‌باشد.

 
1-ستون فقرات

ستون فقرات، عضوی است S شکل که در پشت انسان قرار دارد. ستون فقرات شامل زنجیره‌ای از 33 عدد استخوان است که مهره نامیده می‌شوند. در بین مهره‌ها، دیسک بین مهره‌ای قرار دارد. مهره‌های ستون فقرات، به چهار دسته 1-مهره‌های گردنی، 2-مهره‌های سینه‌ای، 3-مهره‌های کمری و 4-مهره‌های خاجی و دنبالچه‌ای‌ تقسیم می‌شوند(تصویر 1). در نوزادان، شکل ستون فقرات به صورت C می‌باشد. پس از سن سه سالگی، ستون فقرات شروع به شکلگیری به صورت S کرده و چهار قوس گردنی، سینه‌ای، کمری و لگن را شکل می‌دهد(تصویر 2). همچنین ستون فقرات دارای دو انحنای لوردوس و کایفوس می‌باشد که انحنای لوردوس مربوط به ناحیه کمری و انحنای کایفوس مربوط به ناحیه سینه‌ای ستون فقرات می‌باشد.

جدول1: انواع مهره‌های ستون فقرات

مهره‌های گردنی از زیر جمجمه شروع شده و تا ناحیه سینه‌ای ادامه داشته و بالای ناحیه قوس کایفوس قرار می‌گیرند. تعداد مهره‌های گردنی هفت عدد است که به لحاظ آناتومیکی مهره‌های اول و دوم به دلیل اینکه نگهدارنده ساقه مغز هستند، اهمیت دارند. وظیفه اصلی مهره‌های گردنی نگهداشتن جمجه است. بنابراین، آسیب در ناحیه گردنی، آسیب بسیار مهمی است که می‌تواند منجر به قطع نخاع و فلج دائم فرد شود.
مهره‌های کمری، مهره‌هایی هستند که در ناحیه لوردوس واقع شده و بیشتر وزن بالاتنه را تحمل می‌کنند. به همین دلیل، این مهره‌ها بیشتر از سایر مهره‌ها دچار آسیب شده و ایجاد درد می‌کنند. جهت ثبات ستون فقرات، در اطراف مهره‌ها، عضلات، تاندون‌ها و رباط‌ها وجود دارند که بافت‌های نرم ستون فقرات نام دارند. عضلات و تاندون‌ها، در هنگام بارگذاری، به خصوص بارگذاری خمشی، دچار انقباض شده و درصد زیادی از نیرو‌های وارد به مهره‌ها را در خود جذب می‌کنند. با انقباض عضلات، عضلات فعال می‌شوند. در صورتی که فیبرهای عضلانی کمر به اندازه کافی قوی نباشند، در فعالیت‌های سنگین و نیمه سنگین طولانی مدت، دچار خستگی می‌شوند. با خسته شدن عضلات، لاکتیک اسید آزاد می‌شود. لاکتیک اسید باعث می‌شود که خون رسانی به طور کامل صورت نگیرد و به طبع اکسیژن به مقدار مناسب به بافت نمی‌رسد. بنابراین بافت دچار خستگی و گرفتگی شده و درنهایت درد ایجاد می‌شود.

تصویر1: نمای قدامی و خلفی ستون فقرات.

تصویر2: شماتیک قوس‌های ستون فقرات.

2-دیسک بین مهره‌ای

دیسک بین مهره‌ای، ماده‌ای غضروفی است که از دو قسمت هسته و محیط تشکیل شده است. قسمت هسته، عمده نیروهای محوری وارد بر مهره را تحمل می‌کند. قسمت محیطی همانند دیواره‌ای هسته را در برگرفته و از آن محافظت می‌کند. هنگامی که فرد خم می‌شود، مهره‌ها نسبت بهم حول صفحه ترنسورس دوران می‌کنند. مرکز این دوران متغیر است. این به بدان معنی است که در دیسک‌ها، مرکز آنی دوران وجود دارد. وجود این مرکز، باعث می‌شود که نیروها در هر زاویه، به مجموعه‌ای از نقاط که دارای الگوی خاصی هستند، وارد شوند و در یک نقطه خاص از دیسک تمرکز تنش بوجود نیاید. اما هنگامی که دیسک آسیب می‌بینید، این الگوی منظم از بین رفته و در برخی نقاط از دیسک تمرکز تنش ایجاد می‌شود. تمرکز تنش باعث بدتر شدن شرایط دیسک می‌شود. بنابراین این دو موضوع عاملی مرتبط بهم هستند که تغییر در یکی باعث تغییر در دیگری می‌شود. از عواملی که باعث آسیب رسیدن به دیسک می‌شود می‌توان به اضافه وزن، عادات نامناسب نشستن، بلند کردن نامناسب اجسام سنگین، انجام ورزش‌های سنگین عضلانی و….. اشاره کرد.

3- بیومکانیک ستون فقرات

همانطور که شرح داده شد، مهره‌ها دارای اشکال مختلفی هستند. تفاوت اشکال مهره‌ها به دلیل محل قرارگیری آن‌ها در ستون فقرات می‌باشد. هرچه که از مهره اول گردنی به سمت کمر پایین برویم، ابعاد و سایز مهره‌ها افزایش می‌یابد، به طوری که مهره‌های کمری بیشترین ابعاد را به دلیل تحمل وزن بدن دارا هستند.
ستون مهره‌ها دارای دو انحنای طبیعی به نام‌های Kyphosis و Lordosis می‌باشد. انحنای Kyphosis مربوط به ناحیه سینه‌ای ستون فقرات و انحنای Lordosis مربوط به ناحیه کمری ستون فقرات می‌باشد. گاهی اوقات در پی اختلالات مادرزادی و یا شرایط محیطی نامناسب، نوع دیگری از انحنا در ستون فقرات ایجاد می‌شود که Scoliosis نام دارد. Scoliosis نوعی ناهنجاری است که در موارد شدید آن تنها با انجام عمل جراحی ستون فقرات قابل درمان است.

همانطور که در بخش 2 گفته شد، دیسک بین مهره‌ای از دو قسمت ژله‌ای و فیبروزی به نام‌های Nucleus pulposus و Annulus Fibrosus تشکیل شده‌است(تصویر 3). همچنین گفته شد مهره‌ها دارای مرکز آنی دوران می‌باشد که دارای الگوی منظم و خاصی است که بین دو مهره و برروی نواحی میانی دیسک قرار می‌گیرد. در صورتی که دیسک بین مهره‌ای دچار آسیب و تخریب گردد، عمل اصطکاک بین مهره روی داده و درد و ناراحتی ایجاد می‌شود. علاوه براین، به دلیل تخریب دیسک بین مهره‌ای، مرکز آنی دوران به نواحی دیگر منتقل شده(تصویر 4) و باعث می‌‌شود که در برخی از نقاطی که نباید در آن‌ها تنش ایجاد شود، تنش ایجاد شده که همین امر، عامل ایجاد دردها و بیماری‌های دیسک بین مهره‌ای می‌گردد.

تصویر 3: A: دیسک سالم، B: دیسک تخریب شده. نواحی مختلف دیسک بین مهره‌ای با AF و NP مشخص شده‌اند.

تصویر 4: A: مرکز آنی دوران در دیسک نرمال، B: مرکز آنی دوران در دیسک تخریب شده.

ستون فقرات دارای سه درجه آزادی حرکت است. این به این معنی است که ستون فقرات می‌تواند در سه صفحه آناتومیکی بدن حرکت کند. ستون فقرات دارای سه حرکت Flexion/Extension، Lateral Flexion و Rotation می‌باشد و در حالت کلی حرکت ستون فقرات به صورت چرخشی است. نکته قابل توجه در حرکت ستون فقرات این است که هر مهره خود دارای محدوده حرکت خود می‌باشد؛ اما حرکت آن‌‌ها وابسته به حرکت مهره‌های دیگر نیز می‌باشد. نکته دیگری که در خمش بدن مهم است، این است که در هنگام خمش بدن تا زاویه 50-60 درجه ابتدایی، خمش در مهره‌های کمری روی می‌دهد. با افزایش زاویه خمش، لگن نیز دچار خمش شده و به خم شدن بیشتر بدن کمک می‌کند.

4-برخی از بیماری‌ها و ناهنجاری‌های ستون فقرات و مهره‌ها

آسیب‌های گردن به دو صورت کلی پدیدار می‌شوند: 1- آسیب‌های عضلانی و کشیدگی تاندون و 2- شکستگی مهره و یا تخریب دیسک. آسیب‌های عضلانی به صورت معمول هنگامی رخ می‌دهند که گردن در زوایای نامناسب قرار گیرد. قرار گیری گردن در زوایای نامناسب باعث کشیدگی تاندون‌های گردن شده و در طولانی مدت باعث گرفتگی عضلانی می‌شود. در صورتی که گردن به صورت دوره‌ای در یک زاویه خارج از حالت معمول آن باشد، به مرور زمان در دیسک‌های بین مهره‌ای گردن، تمرکز تنش روی داده و باعث ایجاد بیماری‌هایی مانند استئوآرتریت و اسپوندیلوزیس می شود که باعث ایجاد درد در گردن و همچنین باعث کاهش عملکرد آن می‌شود. همچنین در هنگام سوانح و تصادفات، به دلیل اینکه نوع بارگزاری برروی گردن، از نوع ضربه‌ای می‌باشد، آسیب‌های گردنی محتمل هستند. این آسیب‌ها، در صورتی که شدت ضربه باعث شکستگی مهره نشود، ایجاد آسیب‌های عضلانی و کشیدگی محتمل می‌باشد.

در این شرایط، بسته به نوع و شدت آسیب عضلانی ایجاد شده، به تشخیص پزشک بیمار از گردنبندهای نرم، نیمه سخت و سخت استفاده می‌کند. این گردنبند‌ها باعث می‌شوند که گردن دارای حرکت خمشی نباشد. همچنین این گردنبندها، بسته به نوع آن‌ها می‌توانند چرخش گردن حول صفحه سژیتال را نسبتا محدود و یا به صورت کامل محدود کند. علاوه بر این، به دلیل قرار گیری گردنبند زیر چانه، وزن سر نیز توسط گردنبند تحمل می‌شود. بنابراین، وجود این محدودیت‌ها و حمایت‌ها در گردن باعث می‌شود که اولا عضلات و تاندون‌ها تحت انقباض و کشش نباشند، ثانیا به دلیل تحمل وزن سر توسط گردنبند، تنش‌های فشاری برروی مهره‌های گردنی ایجاد نشود. بنابراین درد کاهش یافته و آسیب زودتر التیام می‌یابد.

هنگامی که شدت آسیب‌های ذکر شده فوق زیاد باشد، احتمال تخریب دیسک و یا شکستگی مهره‌ها وجود دارد. در این شرایط، عمل جراحی گزینه نهایی درمان می‌باشد. عمل جراحی گردن، عمل بسیار پر ریسک، سخت و هزینه برداری است. بنابراین موفقیت این عمل، بسیار مهم است. موفقیت عمل در اینجا به معنی موفقیت خود عمل حین جراحی و همچنین مراقبت‌های پس از جراحی می‌باشد. در مراقبت‌های پس از عمل گردن، لازم است که بیمار از گردنبندها استفاده نماید تا از ایجاد آسیب مجدد در گردن جلوگیری شود.

عمده آسیب‌های مربوط به ناحیه کمر، مربوط به آسیب‌های مربوط به دیسک و مهره است. از جمله آسیب‌های دیسک و مهره می‌توان به استئوآرتریت، اسپوندیلوز، بیرون زدگی دیسک، پارگی دیسک و…. اشاره کرد(تصویر 5). در موارد بسیار شدید این بیماری‌ها، عمل‌های جراحی، بخصوص عمل جراحی تعویض دیسک بین مهره‌ای راه گشا می‌باشد. تعویض دیسک بین مهره، عملی پر ریسک، پرهزینه و نیازمند مراقبت‌های پس از جراحی هزینه‌بر، طولانی مدت و سخت است. بیمار بسته به نوع عمل جراحی و شرایط فیزیولوژیکی او، ممکن است از سه الی هشت ماه در بستر مانده و تحرک زیادی نداشته باشد. تحرک زیاد به این معنی است که بیمار حتی المقدور کمر خود را بدون حرکت و در یک موقعیت خاص نگهدارد. همچنین پس دوره نقاهت اولیه، بیمار تا مدت‌ها باید از وارد شدن نیروهای شدید و سنگین به کمر خود جلوگیری کند.

در دوره نقاهت اولیه پس از جراحی، تنه بیمار باید ثابت و در موقعیتی قرار بگیرد که مهره‌‌ها و تاندون‌ها تحت تاثیر کمترین تنش باشند. جهت اینکار، از بریس‌ها و اسپلینت‌های صلب استفاده می‌شود تا از حرکات تنه بیمار جلوگیری شود. پس از اینکه بیمار با مشورت پزشک خود، توانایی حرکت محدود خود را بازیافت، لازم است که برای محدود کردن دامنه حرکتی و همچنین ایجاد حمایت و باربرداری، بیمار از اسپلینت‌های کمری آتل دار استفاده کند. این کمربندها، بخشی از نیروهای وارده به کمر را در خود جذب می‌کنند. همچنین این کمربندها، با ایجاد محدودیت حرکتی، باعث کاهش دامنه حرکتی مهره‌ها شده و از ایجاد تنش در آن‌ها جلوگیری می‌کند. همچنین، به دلیل حمایتی که این کمربندها از مهره‌ها می‌کنند، در بیماری‌هایی مانند استئوآرتریت می‌تواند به کاهش درد و التیام بیماری کمک کند.

تصویر 5: انواع اختلالات دیسک بین مهره‌ای.

عوامل متعددی سبب ایجاد قوز پشتی می‌شود. از جمله این عوامل می‌توان به وضعیت بدنی نامناسب مانند حمل کیسه‌های سنگنین، نشستن نامناسب برروی صندلی، شکل نامناسب مهره‌ها(قوز شوارمن) که باعث می‌شود مهره‌ها از جهت‌گیری مناسب خود خارج شوند، رشد نامناسب مهره‌ها(مادر زادی) و سن، به دلیل پوکی استخوان، اشاره کرد(تصویر 6). همچنین، آسیب‌های ستون فقرات نیز می‌توانند منجر به ایجاد قوز کنند. کمردرد، یکی از عوارض مستقیم قوز می‌باشد. زیرا بدن برای وفق دادن خود با شرایط غیر نرمال ستون فقرات، باید زوایای کمری را تغییر دهد که همین امر منجر به ایجاد آسیب و درد در نواحی کمری می‌شود. درصورتی که شدت انحنا زیاد باشد، تنفس سخت شده، احساس تعادل از بین رفته و در موارد بسیار شدید، به دلیل درگیری اعصاب با مهره‌ها، امکان ایجاد بی حسی موقت در دست‌ها وپا ها وجود دارد. قوز، علاوه بر ایجاد آسیب‌های جسمی، به دلیل غیرنرمال بودن وضعیت بدن در مقایسه با دیگران، می‌تواند باعث ایجاد استرس و اضطراب و کاهش اعتماد به نفس شود. این مهم بیشتر در کودکان خود را نشان می‌دهد.

تصویر 6: ناهنجاری‌های معمول ستون فقرات.

درمان قوز، بستگی به اندازه شعاع انحنا و همچنین علائم دیگر مانند کمر دارد. کودکان دارای قوز، بسته به نوع قوز آن‌ها، ممکن است درمان آن‌ها بدون نیاز به جراحی بوده و ناهنجاری آن‌ها با استفاده از قوزبندها قابل درمان باشد. قوزبند طبی، با اعمال یک فشار کنترل شده برروی مهره‌های سینه‌ای، باعث کاهش انحنای ناحیه کایفوز می‌شود. با کاهش انحنای کایفوز، فشار روی مهره‌های سینه‌ای کاهش یافته و دیسک‌های بین مهره‌ای دچار تخریب و سایش نمی‌شوند.